Nederland kent 3 staatsmachten: de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. Zij vervullen hun eigen rol binnen de rechtsstaat. De rechtsprekende macht is de verzamelnaam voor alle rechters in Nederland. Rechters zijn onafhankelijk. Dit is belangrijk, want burgers, organisaties en overheid moeten op het oordeel van de rechter kunnen vertrouwen. In 2018 nodigde de Rechtspraak vertegenwoordigers van de 3 staatsmachten uit in Den Haag om met elkaar van gedachten te wisselen over het thema ‘Spanningsvelden in de democratische rechtsstaat’.

Sprekers stipten aan dat wederzijds begrip tussen staatmachten alleen tot stand kan komen als de eigen taakopvatting helder is en staatsmachten zich in elkaar inleven. De conferentie heeft ertoe bijgedragen dat de vertegenwoordigers van de 3 staatsmachten beter begrip hebben gekregen voor elkaars rol in de rechtsstaat. De deelnemers concludeerden dat de staatsmachten beter met elkaar moeten samenwerken op het gebied van communicatie over de rolverdeling binnen de rechtsstaat. Uit de afzonderlijke communicatie naar de samenleving over zaken blijkt nu vaak onvoldoende begrip tussen de staatsmachten.

In 2018 gaf de Rechtspraak verder vorm aan haar rol binnen de Europese rechtsstaat. Naast democratie en fundamentele rechten is een onafhankelijke rechtspraak een fundamentele waarde waarop de Europese Unie is gebouwd. De gedeelde waarden zijn ontwikkeld en vastgelegd in wet- en regelgeving die de lidstaten van de Europese Unie al meer dan 60 jaar met elkaar delen.

De afgelopen jaren is de rechtspraak in Polen en Hongarije, maar ook in andere Europese lidstaten onder toenemende druk komen te staan. In sommige gevallen gaat het om een incident, in andere gevallen zijn de aanpassingen in het rechtssysteem zo fundamenteel dat de invloed van de uitvoerende macht op de rechtsprekende macht structureel wordt vergroot.

De Rechtspraak maakt zich zorgen over deze ontwikkelingen. Veranderingen in bijvoorbeeld Polen kunnen grote gevolgen hebben voor de Europese rechtsorde. Om haar betrokkenheid te tonen en om de Europese banden te versterken, neemt de Rechtspraak deel aan het European Network of Councils for the Judiciary (ENCJ). In 2018 is Kees Sterk, lid van de Raad voor de rechtspraak, verkozen tot voorzitter van het bestuur van het ENCJ. Het ENCJ volgt actief de ontwikkelingen en hervormingen in zijn lidstaten.

De hervormingen in Polen, die vaak in een zeer korte tijd door beide Kamers van het Poolse parlement werden geloodst, hebben de onafhankelijkheid van de Poolse rechtspraak aangetast. Hierbij gaat het onder meer om de wetswijziging waardoor leden van de Poolse Raad niet langer door hun collega-rechters worden verkozen, maar door het parlement worden benoemd. Na verschillende werkbezoeken van Kees Sterk aan de Poolse Rechtspraak, waarbij deze problematiek werd besproken, schorste het ENCJ op 17 september 2018de Poolse Raad als lid. Dat is een zware maatregel.

Om haar rol binnen de rechtsstaat te kunnen vervullen, moet de Rechtspraak ook blijven investeren in de toegankelijkheid van rechtspraak. In 2018 heeft de Rechtspraak het ministerie van Justitie en Veiligheid geadviseerd over de mogelijkheid om het stelsel van griffietarieven aan te passen om de toegang tot de rechter te vergroten. Een gang naar de rechter brengt voor rechtzoekenden hoge kosten met zich mee die afschrikwekkend kunnen werken. Dit advies is mede gebaseerd op gezamenlijk onderzoek van de Rechtspraak en het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) naar de gevolgen van de stijging van de griffiekosten na de invoering van de Wet griffierechten in 2011, met name voor kleinere handszaken en voor bedrijven. Deze stijging heeft een duidelijke rol gespeeld bij de daling van het aantal handelszaken.

De toegankelijkheid van rechtspraak gaat verder dan het openen van deuren. Digitaal is het belangrijk dat mensen de Rechtspraak goed kunnen vinden. Hoewel er al goede resultaten zijn geboekt bij de digitalisering van toezicht (curatele en bewind), digitaal procederen in asiel- en bewaringzaken en de digitale behandeling van nagenoeg alle zaken in het strafrecht, stuitte de digitalisering in het civiele- en bestuursrecht op problemen. Daarvoor bleek meer tijd nodig dan was voorzien, en daarmee liepen de kosten op. Een commissie die onderzoek deed naar deze vertraging, kwam tot het de conclusie dat er een onbalans is in de uitvoering van de digitalisering, doordat aan een aantal basiscondities niet was voldaan en het risicomanagement niet van het vereiste niveau was. In april 2018 werd daarom besloten het digitaliseringsprogramma KEI te stoppen.

Het einde van KEI betekent niet het einde van de digitalisering, maar het betekent wel dat het digitale ambitieniveau realistischer is. Daar horen een aantal maatregelen bij, met name voor de digitalisering van de bestuurs- en civielrechtelijke procedure. Een nieuw ontwerp van een bestuursmodel voor de informatievoorziening bijvoorbeeld. Dit bestuursmodel houdt rekening met de manier waarop de Rechtspraak is georganiseerd, met haar verspreide bevoegdheden en de nodige ‘checks and balances’. Daarnaast is er een nieuw basisplan digitalisering gerealiseerd.

Het verschil met het programma KEI is dat het basisplan zich richt op de digitale toegang tot rechtspraak voor partijen, en niet – zoals KEI – ook op de digitalisering en automatisering van werkprocessen binnen de Rechtspraak. Het basisplan beschrijft de ontwikkeling van de nieuwe digitale systemen. Begonnen wordt met het werken aan digitale toegankelijkheid van de meer eenvoudige type zaken. Dat begint dan bij 1 gerecht, waar advocaten op vrijwillige basis digitaal kunnen werken. Als daar positieve ervaringen mee zijn opgedaan, wordt digitale uitwisseling voor procespartijen bij alle gerechten ingevoerd; nog steeds op vrijwillige basis.

De samenleving mag van de Rechtspraak verwachten dat de rechtspraak die zij mogelijk maakt kwalitatief hoogwaardig is én blijft. Een kwalitatief hoogwaardige rechtspraak is nodig voor het in stand houden van het vertrouwen. In 2018 bleek uit het Continu Onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau dat burgers in ieder geval de rechtspraak dit vertrouwen geven. De Rechtspraak kreeg in 2018 gemiddeld 70 punten (op een schaal van 1 tot en met 100).

In 2018 waren er verschillende projecten die bijdragen aan een kwalitatief hoogwaardige rechtspraak. Er heeft een visitatie van de Rechtspraak plaatsgevonden, de professionele standaarden van rechters zijn verder doorontwikkeld, er was opnieuw aandacht voor klare taal in uitspraken, er is verder gewerkt aan het verkorten van de doorlooptijden bij rechtbanken en er is een bijdrage geleverd aan de modernisering van het Wetboek van Strafvordering. Hieronder volgt een toelichting op de inzet van de Rechtspraak in 2018 rond deze onderwerpen.

Ook de invoering van professionele standaarden draagt bij aan de kwaliteit van rechtspraak in Nederland. Deze standaarden zijn kwaliteitsnormen die door rechters en raadsheren zijn ontwikkeld om de inhoudelijke kwaliteit van hun werk te verankeren en te bevorderen.

Verwachtingen

Deze kwaliteitsstandaarden maken duidelijk welke eisen rechters en raadsheren stellen aan het werk en wat de samenleving van de Rechtspraak mag verwachten. Deze standaarden zijn er voor alle rechtsgebieden en de invoering ervan loopt al een aantal jaren. Deze ontwikkeling heeft zich in 2018 voortgezet. Omdat de invoering van de professionele standaarden tijd én geld kost, vindt de invoering geleidelijk plaats. Bijzonder in 2018 was de professionele standaard van de civiele hoven, ‘De Zitting’ genaamd. Hierin zijn de beste methoden en aanbevelingen opgenomen voor het bevorderen van procedurele rechtvaardigheid tijdens de zitting.

Slachtoffers

Bij de invoering van de professionele standaard in het strafrecht stond de positie van het slachtoffer centraal. De Rechtspraak vindt het belangrijk dat slachtoffers zich gehoord voelen in de procedure. In 2018 hebben rechters met elkaar gesproken over landelijke afspraken die breed gedragen moeten worden. Deze afspraken gaan over de manier waarop de rechter bij de behandeling van de zitting rekening houdt met de belangen van slachtoffers en hen serieus en respectvol behandelt. In deze gesprekken was ook aandacht voor de rol en rechten van de verdachte, die met de steeds uitgebreidere wetgeving op het gebied van slachtofferrechten niet uit het oog verloren mag worden.

De kwaliteit van rechtspraak wordt mede bepaald door de mogelijkheden die het recht biedt. In 2018 heeft de Rechtspraak een advies uitgebracht over de modernisering van het Wetboek van Strafvordering om de kwaliteit van de strafrechtketen te verbeteren. De Rechtspraak adviseerde in 2017 over de Boeken 1 en 2 van dit gemoderniseerde wetboek (die met name betrekking hebben op de opsporing). In 2018 is over de laatste fase geadviseerd: de boeken 3, 4, 5 en 6. Deze boeken gaan over de berechting in strafzaken. Het is een lijvig advies geworden waarin de Rechtspraak verschillende voorstellen doet over het inventariseren van onderzoekswensen en het horen van getuigen in het vooronderzoek. Een goede regie door de rechter moet ervoor zorgen dat zaken met een compleet dossier op zitting komen en aanhouding wordt voorkomen.

Het oordeel van een rechter kan van grote impact zijn op de samenleving. Het werk van de rechter beperkt zich namelijk niet alleen tot het oplossen van een geschil. In sommige zaken leidt het oordeel van een rechter ertoe dat wet- en regelgeving beter wordt uitgelegd of dat een maatschappelijke norm wordt bepaald. Het oordeel van een rechter kan ook van grote impact zijn op de economie. Goed functionerende rechtspraak en een stevige juridische infrastructuur hebben positieve invloed op economische ontwikkeling.

Om haar brede taakopvatting binnen de rechtsstaat goed te kunnen vervullen, moet de Rechtspraak blijven vernieuwen in de wijze waarop zij rechtspraak mogelijk maakt. Pilots en procesvernieuwing hebben als doel om de toegang tot de rechter te vergroten en de dialoog te stimuleren. Zo zorgt de Rechtspraak ervoor dat rechtspraak maatschappelijk effectief blijft voor burgers, organisaties en overheid.

In 2018 heeft de Rechtspraak gewerkt aan het versterken van haar invloed op de samenleving door te pleiten voor de Experimentenwet rechtspleging, omdat zij een wettelijke grondslag voor pilots met innovatieve gerechtelijke procedures nodig vond. Door deze nieuwe wetgeving kan bij algemene maatregel van bestuur tijdelijk worden afgeweken van de beperkende wetgeving die gaat over de toegang tot rechtspraak. Door middel van pilots met innovatieve procedures kan in de praktijk worden onderzocht hoe de procesvoering voor de burgerlijke rechter eenvoudiger, sneller flexibeler en effectiever kan worden.

Afgelopen jaar heeft de Rechtspraak daarnaast gewerkt aan het versterken van haar invloed op de economie door het oprichten van het Netherlands Commercial Court (NCC), dat op 1 januari 2019 officieel van start in Amsterdam is gegaan. Het NCC en het Netherlands Court of Appeal (NCCA) richten zich op een zo efficiënt mogelijke behandeling van complexe internationale handelszaken in het Engels. Het NCC biedt internationale bedrijven een deskundig forum dat hun internationale handelsgeschillen binnen een redelijke termijn en tegen redelijke kosten kan oplossen. Daarnaast bespaart het bedrijfsleven tijd en kosten doordat vertalingen naar het Nederlands niet meer nodig zijn. De Rechtspraak denkt dat het NCC een bijdrage zal leveren aan het vestigingsklimaat en de economische ontwikkeling in Nederland.

De Rechtspraak realiseert zich wat de invloed van een zaak op slachtoffers kan zijn. De medewerkers van de Rechtspraak zetten zich elke dag in om een bezoek van een slachtoffer aan een gerecht zo goed mogelijk te laten verlopen. In 2018 is onderzoek gedaan naar slachtoffervoorzieningen bij de gerechten, om zorgvuldige en respectvolle bejegening van slachtoffers te bevorderen en te waarborgen. De resultaten van het onderzoek zijn verwerkt in het rapport Slachtoffervoorzieningen in de Rechtspraak. De belangrijkste aanbeveling uit het onderzoek is dat de basisvoorzieningen en werkwijzen rondom slachtoffers gelijk moeten worden getrokken. De Rechtspraak gaat met de aanbevelingen aan de slag en voert in het najaar van 2019 een evaluatie uit.

Het effect van rechtspraak op de samenleving blijkt uit het grote aantal familierechtzaken dat aan de rechter wordt voorgelegd. Specifiek in BOPZ-zaken (bijzondere opneming in psychiatrische ziekenhuizen), curatele, bewind en mentorschap en scheidingszaken. Voor een overzicht van het aantal zaken op deze gebieden:

De invloed van de rechtspraak op de welvaart blijkt het sterkst bij civiele zaken, omdat het dan vaak gaat over financiële claims. Maar ook zaken die niet gaan over financiële claims kunnen economisch van zeer groot belang zijn. Bijvoorbeeld zaken die draaien om octrooirecht en ondernemingsrecht. Dat geldt ook in het bestuursrecht, waarbinnen zaken over omvangrijke bedrijfsinvesteringen en klimaat- en milieubeleid van de overheid vallen.

Meer onderzoek naar de invloed van rechtspraak op de welvaart is nodig. In 2018 is de Rechtspraak daarom in samenwerking met de Universiteit Utrecht 2 onderzoeken gestart naar een verdere duiding van het economische belang van rechtspraak. Het eerste onderzoek spitst zich toe op partijen die bij de rechtbank Rotterdam bij insolventieprocedures zijn betrokken. Speciale aandacht gaat hierbij uit naar de schuldsaneringsprocedure en de effecten daarvan. Het tweede onderzoek richt zich op een analyse van 25 grote Nederlandse bedrijven en hun procedeergedrag.

De invloed van rechtspraak op de economie komt sterk naar voren in handelszaken (faillissement, surseance en schuldsanering) en arbeidsrechtszaken. Voor een overzicht van alle cijfers in deze zaken: